เมื่อพูดถึงศิลปะไทย นอกจากโขนและลายผ้าไหมที่โด่งดังไปทั่วโลกแล้ว ใคร ๆ คงจะนึกถึงลายกนก เพราะเป็นลวดลายสวยงามที่ยังคงมีการใช้ตามสถาปัตยกรรมและการตกแต่งสิ่งของต่าง ๆ ในเมืองไทยอย่างต่อเนื่อง แม้กระทั่งในตราและป้ายข้อความของหน่วยงานราชการบนสังคมออนไลน์ แต่หลายคนอาจจะไม่ทราบว่า แม้ชาวต่างชาติจะทึ่งกับฝีมือคนไทยเช่นนี้ แต่ความจริงในซีกโลกตะวันตกก็มีลายกนกโบราณที่อยู่ยงคงกระพันท้ายุคสมัยอยู่เหมือนกับเรา นั่นก็คือ ลายนอร์ดิก หรือ ลายไวกิ้ง ลายกนกฝรั่งนี้เป็นอย่างไร เราจะไปทำความรู้จักกัน

 

          ก่อนอื่นขอแนะนำดินแดนต้นกำเนิดของลวดลาย คือ ภูมิภาคยุโรปเหนือ โดยหลักได้แก่ สวีเดน นอร์เวย์ เดนมาร์ก สามประเทศนี้เรียกว่ากลุ่มสแกนดิเนเวีย (Scandinavia) แต่เมื่อรวมฟินแลนด์และไอซ์แลนด์เข้าไปด้วยเป็น 5 ประเทศ จะเรียกรวมว่า กลุ่มนอร์ดิก (Nordic) รากของคำนี้คือ Nord ในภาษาฝรั่งเศสโบราณ ซึ่งก็คือ North ที่แปลว่า ทิศเหนือ บ่งบอกที่ตั้งในทวีปของพวกเขานั่นเอง

 

          ส่วนคำว่า ไวกิ้ง (Viking) นั้นเปรียบได้กับคำว่า “โจรสลัด” คือเป็นชื่ออาชีพของชาวนอร์ดิกที่ออกเดินเรือปล้นโจมตีและยึดครองดินแดนต่าง ๆ ตั้งแต่เกาะอังกฤษ สเปน แอฟริกา ไปยันรัสเซียและอิหร่านแถบทะเลแคสเปียน ในช่วง ค.ศ. 793-1066 (เทียบเวลากับบ้านเรา จะตรงกับค.ศ. 172-445 ปีก่อนการสถาปนากรุงสุโขทัย) ผู้ถูกยึดครองจึงเหมาเรียกชาวนอร์ดิกอย่างนั้น

 

          หากบอกว่าลายไทยมีจุดเด่นที่ลักษณะพื้นฐานมาจากสามเหลี่ยม ดูคล้ายเปลวไฟ และตกแต่งด้วยทองคำ ลายนอร์ดิกก็มีเอกลักษณ์ที่เส้นสายตวัดพันเกี่ยวกันเหมือนเถาวัลย์หรือริบบิ้น ทำให้รูปทรงโดยรวมมักจะมนมากกว่าเหลี่ยม และออกแบบลายเหมือนการถักสานเชือก ลายทุกเส้นจะต้องไม่โผล่ขึ้นมาหรือขาดหายไปเสียเฉย ๆ ทว่าเชื่อมต่อกันหมดหรือมีปมผูกกันเรียบร้อย มักบอกเล่าเรื่องราวของเทพปกรณัมนอร์ส (Norse Mythology) เช่น โอดิน ราชาเทพนักรบ ธอร์ เทพแห่งสายฟ้า ต้นไม้อิกก์ดราซิลที่ค้ำจุณโลกทั้งเก้าในจักรวาล หรือเป็นภาพสรรพสัตว์ในป่า

 

          ลายนอร์ดิกแบ่งออกเป็น 6 ยุคหลัก เริ่มที่ยุคโอเซแบร์ก (Oseberg) ค.ศ. 775 สร้างลายสัตว์ร้ายตากลม ลำตัวยาวเหมือนริบบิ้น รูปร่างอิงกับทรงเรขาคณิตจึงดูแข็ง ๆ และนิยมแกะลายผู้ชายมีเคราหลายคนใช้มือและขาเกาะไปตามกรอบภาพ

           บอร์เรอ (Borre) ค.ศ. 850 เพิ่มปมขมวดบนเส้นลาย ปลายเส้นจะกลืนหายลงไปกับพื้นหลัง คนและสัตว์มีสัดส่วนและท่วงท่าเหมือนจริงมากขึ้น ท่าที่พบมากคือสัตว์เอี้ยวคอไปแลบลิ้นเลียแผ่นหลังตน

           เยลลิงเงอ (Jellinge) ค.ศ. 900 เป็นยุคแรกที่เริ่มใช้รูปก้นหอย (spiral - เป็นลักษณะของศิลปะนอร์ดิกที่คนคุ้นตากันมาจนถึงทุกวันนี้) แทนสะโพกสัตว์ อีกทั้งตกแต่งลายจุดบนลำตัวสัตว์ที่ขดเลื้อยไปรอบวัตถุ

           มามเม็น (Mammen) ค.ศ. 960 ทำพื้นหลังลายคลื่น ใช้รูปก้นหอยแทนทุกข้อต่อในร่างกายสัตว์หรือแม้แต่บางส่วนของพืช และมีการฝังเส้นเงินตามลาย

           ริงเงอริเคอ (Ringerike) ค.ศ. 990 ความเป็นเส้นริบบิ้นเริ่มลดลง มีภาพสัตว์ในทิวทัศน์ตามธรรมชาติ เพียงแต่อาจออกแบบให้เขาสัตว์หรือหางสัตว์นั้นงอกยาวออกไปเป็นเถาวัลย์ เป็นยุคที่นิยมภาพนกมากเป็นพิเศษ

           และสุดท้าย อัวร์เนส (Urnes) ค.ศ. 1050 เน้นความสง่างามเรียบง่าย จึงตัดรายละเอียดออกให้เหลือแต่โครงสร้างเส้นลายยาวเรียว รูปก้นหอยแทนข้อต่อก็เหลือแค่เป็นวงกลมเท่านั้น

 

ภาพที่ 1 ลวดลายยุคโอเซแบร์กและบอร์เรอ

Snow, A. C. (2021, February 5). 7.10: Viking Age. Humanities LibreTexts. https://human.libretexts.org/Bookshelves/Art/SmartHistory/07%3A_Medieval_Europe__Byzantine/7.10%3A_Viking_Age.

 

 

ภาพที่ 2 ลวดลายยุคอัวร์เนส

Snow, A. C. (2021, February 5). 7.10: Viking Age. Humanities LibreTexts. https://human.libretexts.org/Bookshelves/Art/SmartHistory/07%3A_Medieval_Europe__Byzantine/7.10%3A_Viking_Age.

 

 

          หลังจากคริสต์ศาสนาเรืองอำนาจ ผู้ปกครองเชื้อสายนอร์ดิกจำนวนมากหันมาแต่งงานกับชาวยุโรปกลางเพื่อรวบรวมอำนาจให้เป็นปึกแผ่นและนับถือคริสต์แทนความเชื่อนอร์สดั้งเดิมของตน ศิลปะนอร์ดิกจึงพลอยเสื่อมความนิยมลงไปด้วย บรรดาแผ่นหินแกะสลักที่กระจัดกระจายอยู่ชายตามฝั่งยุโรปทำให้เราพอจะเห็นว่า ลายนอร์ดิกที่อยู่รอดในยุคหลังจากนั้นส่วนมากประกอบอยู่ในเครื่องหมายทางคริสต์ศาสนา อาทิ เสาไม้กางเขนกอสฟอร์ธ (Gosforth Cross) ที่โบสถ์เซนต์มารี มณฑลคัมเบรีย ประเทศอังกฤษ นอกจากนั้น ภาษาและอักขรวิธีดั้งเดิมที่กลุ่มชนเชื้อสายเยอรมานิกในยุโรปทั้งปวงใช้ ที่สำคัญคือ อักษรรูน (Runes) ก็ค่อย ๆ ตายไปเช่นกัน โดยถูกแทนที่ด้วยภาษาละตินของคริสตจักร

 

          ศิลปวัฒนธรรมนอร์ดิกไม่ได้เป็นที่สนใจของโลกอีกเลยเป็นเวลานานหลายศตวรรษ จนกระทั่งในปี ค.ศ. 1643 หนังสือนอร์สโบราณของไอซ์แลนด์ ชื่อ เอ็ดด้า (Edda) ได้ถูกค้นพบและรวบรวม คำประพันธ์เอ็ดด้านี้สืบอายุย้อนไปได้ถึง ค.ศ. 1220 ประกอบด้วยร้อยแก้ว ร้อยกรอง และภาพวาดสีประณีต จุดประกายความหลงใหลใฝ่รู้ของนักอักษรศาสตร์ นักประวัติศาสตร์ตะวันตก ให้กลับมาศึกษาเรื่องราวของชาวนอร์ดิก จนมีการแปลเป็นภาษาอังกฤษเมื่อ ค.ศ. 1797 กระแสความสนใจยังได้รับการเสริมกำลังด้วยวรรณกรรม เรื่อง เบวูล์ฟ (Beowulf) ซึ่งเขียนด้วยภาษาอังกฤษโบราณ เล่าเรื่องราวของวีรบุรุษชาวเยอรมานิกในตำนาน มาตีพิมพ์ในปี ค.ศ. 1815 ช่วยกระตุ้นให้ชาวยุโรปพากันหวนมาสืบค้น “รากเหง้า” ของตนในสมัยก่อนที่คริสต์ศาสนาจะเข้ามามีอิทธิพล

 

          ศิลปินและนักเขียนมากมายทยอยสร้างสรรค์ผลงานเกี่ยวกับศิลปวัฒนธรรมนอร์ดิกออกมาสู่สาธารณชน คนสำคัญที่เป็นที่รู้จักมากที่สุดคงหนีไม่พ้น เจ. อาร์. อาร์. โทลคีน (J. R. R. Tolkien - John Ronald Reuel Tolkien) บิดาแห่งวรรณกรรมแฟนตาซีระดับสูงยุคใหม่

 

          โทลคีนเป็นศาสตราจารย์ด้านภาษาและวรรณคดี เขาไม่เพียงออกแบบสถาปัตยกรรม ลวดลายเครื่องใช้ และเผ่าพันธุ์ในโลกนิยายตามแบบวัฒนธรรมนอร์ดิกเท่านั้น ทว่ายังใช้ชื่อและลักษณะตัวละครจากเอ็ดด้า เช่น แกนดาล์ฟ ธอริน ดวาลิน ฟิลี คิลี ฯลฯ มาเป็นตัวละครในนิยาย เรื่อง ฮอบบิท (The Hobbit) ของเขา ซึ่งตีพิมพ์ครั้งแรกใน ค.ศ. 1937 รวมถึงเลียนแบบเหตุการณ์ต่าง ๆ จากเรื่องเบวูล์ฟมาแต่งเรื่อง ลอร์ด ออฟ เดอะ ริงส์ (The Lord of the Rings) อาทิ ฉากการเผชิญหน้าในท้องพระโรงวังที่มีหลังคาสีทองอร่าม ระหว่างตัวเอกของเรื่อง กับกษัตริย์ชราผู้สูญเสียที่ปรึกษาใกล้ชิดและไม่สามารถปกป้องราษฎรจากอันตรายได้ (ปรับจากกษัตริย์ฮรอธการ์ เป็น กษัตริย์เธโอเดน, ที่ปรึกษาแอเชียร์ เป็น กริม่า เวิร์มทัง, อสูรเกรนเดล เป็น พ่อมดซารูมาน และ วีรบุรุษเบวูล์ฟ เป็น พ่อมดแกนดาล์ฟ) ยิ่งไปกว่านั้น โทลคีนยังปรับใช้อักษรรูนมาเขียนแทนพยัญชนะภาษาอังกฤษ (English Runes) นับเป็นการสร้างระบบการประยุกต์อักษรโบราณเข้ากับภาษาปัจจุบันได้อย่างงดงาม

 

ภาพที่ 3 เปรียบเทียบอักษรรูนจากกฎหมาย Codex runicus กับภาษาคนแคระในนิยายเรื่องฮอบบิท

Asztalos Gyula - Den Arnamagnæanske Samling. Wikipedia. Original at: http://www.hum.ku.dk/ami/am28.html, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2794167, Dylan, R. (2010, March 29). Runes #1. Language and Tolkien. https://rogersdylan.wordpress.com/2010/03/29/runes-1/.

 

 

 

 

ภาพที่ 4 การออกแบบศิลป์ของนิยาย ลอร์ด ออฟ เดอะ ริงส์ อิทธิพลลายนอร์ดิกยุคอัวร์เนส

Alan-And-John. (2012, December 19). The Art of Alan Lee and John Howe. Tumblr. https://alan-and-john.tumblr.com/post/38301535905/snickykiki-a-sketch-of-edorass-architecture-by.

 

          ความนิยมนอร์ดิกโบราณในโลกวิชาการและวรรณกรรมได้ส่งผ่านไปยังอุตสาหกรรมบันเทิงตะวันตกอย่างรวดเร็ว ไม่ว่าจะเป็นละคร ภาพยนตร์ เทศกาลและสถานที่ท่องเที่ยว แต่วงการที่ประสบความสำเร็จสูงอย่างน่าตื่นตะลึงที่สุดไปทั่วโลกนั้นก็คือ อุตสาหกรรมวิดีโอเกม (Video game industry) อันเป็นเทคโนโลยีที่ประเทศกลุ่มนอร์ดิกได้ร่วมลงทุนลงแรงมาโดยตลอด ตั้งแต่สมัยการพัฒนาระบบโทรศัพท์และคอมพิวเตอร์ช่วง ค.ศ. 1870 ที่ให้กำเนิดบริษัทดังอย่างอีริคสัน (Ericsson) ในสวีเดน และโนเกีย (Nokia) ในฟินแลนด์

 

          อิทธิพลและประสบการณ์ดังกล่าวทำให้แทนที่เราจะเห็นศิลปวัฒนธรรมนอร์ดิกแพร่หลายไปทางดนตรีกับซีรีส์ เหมือนอย่างญี่ปุ่น เกาหลี และจีน ทำกัน ก็กลับแพร่หลายมาทางการออกแบบจักรวาลแฟนตาซีด้วยคอมพิวเตอร์กราฟฟิกเป็นหลัก สื่อชนิดนี้ทำให้ทุกคนรู้สึก “อิน” ได้ง่ายเพราะต้องเข้าไปเป็นส่วนหนึ่งผ่านการเล่น ได้ตัดสินใจทำทุกอย่างตามเรื่องราวในเกมเสมือนเป็นไวกิ้งคนหนึ่ง และได้เชื่อมโยงภาษาแม่ของตน(ไม่ว่าจะเป็นภาษาใดในยุโรปก็ตาม)เข้ากับเวทมนตร์ทรงเสน่ห์แห่งอักษรรูน ที่บัดนี้ประยุกต์ใช้ได้กับทุกภาษาสมัยใหม่ตามรอยโทลคีน

 

          ลวดลายนอร์ดิกได้ปรากฏในเกมธีมนอร์สโบราณที่กวาดรายได้จำนวนมาก โดยความร่วมมือของทีมงานทั้งชาวยุโรปและอเมริกาที่ต่างหลงเสน่ห์ของวัฒนธรรมนี้เช่นกัน หลาย ๆ เกมถือเป็นจุดพลิกฐานะของบริษัทผู้ผลิตเลยก็ว่าได้ ยกตัวอย่างเช่น The Elder Scrolls V: Skyrim ทำรายได้ 620 ล้านดอลลาร์ (ประมาณ 19,700 ล้านบาท) God of War ทำรายได้ 500 ล้านดอลลาร์ (ประมาณ 16,000 ล้านบาท) Assassin's Creed Valhalla ทำรายได้ 2,600 ล้านดอลลาร์ (ประมาณ 84,000 ล้านบาท) Hellblade: Senua's Sacrifice ทำรายได้ 13 ล้านดอลลาร์ (ประมาณ 412 ล้านบาท)Warcraft ทำรายได้ 11,200 ล้านดอลลาร์ (ประมาณ 360,000 ล้านบาท) และเนื่องจากลูกค้ากลุ่มเป้าหมายของเกมเหล่านี้คือผู้ชาย ลายนอร์ดิกจึงได้ส่งต่ออิทธิพลไปยังแฟชั่นรอยสัก เสื้อผ้ารองเท้าบุรุษ อาวุธ สินค้าแต่งบ้าน ลวดลายรถยนต์ จักรยานยนต์ และสเก็ตบอร์ด เป็นต้น

 

ภาพที่ 5 จิตรกรรมฝาผนังในเกม God of War

MOOD Visuals. (2020, November 23). God Of War: Concept art and Design by MOOD Visuals. MOOD. https://www.moodvisuals.com/god-of-war/.

 

 

ภาพที่ 6 การออกแบบหีบสมบัติ และตัวละครเทพปกรณัมนอร์ส สักลายอักษรรูน ในเกม God of War

MOOD Visuals. (2020, November 23). God Of War: Concept art and Design by MOOD Visuals. MOOD. https://www.moodvisuals.com/god-of-war/, Hoffman Virtual Photography. (2020, October 6). To celebrate 1,000 followers, a set of our man Baldur God of War (2018). Twitter. https://twitter.com/hoffman_vp/status/1313290992724791297.

 

          เรื่องราวของลวดลายนอร์ดิกที่สวยงามและมีความเป็นมายาวนานของยุโรปเหนือ เป็นอีกหนึ่งกรณีศึกษาวิธีการอนุรักษ์ศิลปวัฒนธรรม ที่ไม่จำกัดอยู่กับการรณรงค์ของรัฐหรือชาติใดชาติหนึ่งเท่านั้น ทว่ารวมทุกคนที่เคยมีประวัติศาสตร์ทำสงคราม ค้าขาย และอยู่ภายใต้การปกครองแบบคล้าย ๆ กัน มาย้อนทำความรู้จักกันใหม่ผ่านโลกจินตนาการที่เต็มไปด้วยเวทมนตร์และการต่อสู้ผจญภัยอันน่าสนุกสำราญ

 

          ลายนอร์ดิกได้สอดแทรกกลับคืนมาในวิถีชีวิตของผู้คนที่เคยละเลยสมบัติทางภูมิปัญญาบางส่วนของกลุ่มชนตนเองไปได้สำเร็จ ทำให้คนรุ่นใหม่คุ้นเคยและหลงรักศิลปะโบราณจากใจจริง พร้อมจะออกแบบแต่งเติม สวมใส่ เป็นเจ้าของมัน ไปจนกระทั่งถึงจุดที่สามารถและส่งออกศิลปวัฒนธรรมทำรายได้มหาศาลได้อย่างต่อเนื่อง ไม่ใช่ด้วยวิธีการเก่าๆ แต่ด้วยเทคโนโลยีที่คนรุ่นนี้เชี่ยวชาญ เรียกว่าเป็นการขยายอิทธิพลเพื่อครองโลกครั้งใหม่ของไวกิ้งก็ไม่ผิดนัก เพียงแต่คราวนี้ใช้ความบันเทิงแทนการออกเรือไปฆ่าฟัน

 

          ในปีค.ศ. 2021 ซึ่งนับเป็นอีกหนึ่งปีแห่งโรคโควิด เราได้เห็นเกมธีมนอร์สโบราณผลิตออกมาแล้วตั้งแต่ต้นปีจนถึงบัดนี้หลายเกมที่น่าสนใจ เช่น Valheim, Song of Iron, Viking Vengeance ภาวะเศรษฐกิจและการดำเนินชีวิตที่เปลี่ยนแปลงทำให้นานาประเทศที่รุ่มรวยวัฒนธรรมเช่นไทยเริ่มต้องขบคิดเหมือนกันว่า การส่งออกศิลปวัฒนธรรมนั้นจะผูกอยู่กับการท่องเที่ยวหรือสินค้าท้องถิ่นมากเกินไปไม่ได้ เพราะทันทีที่การเดินทางสะดุดเราก็จะพลอยล้มทิ่มไปด้วย ในขณะที่ประเทศที่ส่งออกศิลปวัฒนธรรมทางสื่อออนไลน์ยังสามารถเติบโตอย่างราบรื่น ถึงขั้นที่ว่า เกมเกมเดียวก็อาจมียอดขายสูงกว่ารายได้จากการท่องเที่ยวของจังหวัดเชียงใหม่ทั้งปีเสียอีก (คิดจากสถิติ พ.ศ. 2562 ก่อนจะมีโรคโควิดระบาด การท่องเที่ยวเชียงใหม่มูลค่า 102,300 ล้านบาท) เพราะมันแทบไม่ยึดโยงกับข้อจำกัดด้านขนาดพื้นที่ พรมแดน ทรัพยากรธรรมชาติ หรือแรงงานและเวลาทำการของโลกความเป็นจริง อีกทั้งยังเป็นการสร้างทรัพย์สินทางปัญญาที่สร้างสรรค์ครั้งเดียวแต่ขายได้แสนนาน

 

          การหาสมดุลในวิธีอนุรักษ์และส่งออกศิลปวัฒนธรรมจึงเป็นเรื่องสำคัญสำหรับประเทศแบบเราไม่น้อยเลย ในสมัยปัจจุบันที่โลกความเป็นจริงกับโลกเสมือนกำลังก้าวควบคู่กันไป เมื่อไรที่ค้นพบจุดสมดุลนั้นได้ บวกกับได้รับพลังและทักษะจากคนรุ่นใหม่ ก็คงจะถึงเวลาได้ลองออก “ครองโลก” ของลายกนกไทยบ้างเหมือนกัน

 

บรรณานุกรม

Graham-Campbell, J. (2013). Viking Art. Thames & Hudson Ltd.

 

Gram, C., Laaksonen, T., Ohlin, T., Lawson, H. B., Skar, R., & Stangegaard, O. (2005). History of the Nordic Computer Industry. Springer Link. https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F0-387-24168-X_16.pdf.

 

Hinger, S. (2014, October 13). Tolkien and the Viking Heritage. Universität Wien: E-Theses - Hochschulschriften-Service. http://othes.univie.ac.at/34594/1/2014-10-13_0908157.pdf.

 

Kosloski, P. (2017, May 18). Did you know Tolkien's dwarves were derived from Norse mythology? Aleteia. https://aleteia.org/2017/05/18/did-you-know-tolkiens-dwarves-were-derived-from-norse-mythology/.

 

Moser, M. (2020, November 10). The Top Twenty Five Highest Grossing Video Games Of All Time. Finance 101. https://www.finance101.com/top-25-video-games-bestsellers/.

 

Snow, A. C. (2021). Art of the Viking Age. Khan Academy. https://www.khanacademy.org/humanities/medieval-world/x4b0eb531:viking-age-art/x4b0eb531:beginners-art-of-the-viking-age/a/art-of-the-viking-age.

 

Vigfússon, G. (2010). Discovery of the Poetic Edda. http://www.germanicmythology.com/PoeticEdda2/CodexRegDisc.html.

 

Wright, S. T. (2018, May 29). Examining 'God of War's' Reinterpretation of Norse Mythology. Variety. https://variety.com/2018/gaming/features/god-of-war-norse-mythology-1202823019/.

 

Writer Museum Core