ถ้าพูดถึงวัฒนธรรมจีน หลายคนอาจนึกถึงพระราชวังต้องห้าม ปักกิ่ง หรือเส้นทางสายไหมในตำราเรียน แต่ "ความเป็นจีน" จริง ๆ แล้วเดินทางไกลกว่านั้นมาก โดยเฉพาะในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ที่ร่องรอยของชุมชนชาวจีนโพ้นทะเลได้หลอมรวมเข้ากับสังคมท้องถิ่นอย่างลึกซึ้ง

บทความนี้จะพาคุณไปรู้จักกับ Chinese Heritage Centre (CHC) หรือ ศูนย์มรดกจีน ที่ตั้งอยู่ใจกลางมหาวิทยาลัยเทคโนโลยีหนานยาง (Nanyang Technological University: NTU) ประเทศสิงคโปร์ ศูนย์แห่งนี้ไม่ได้เป็นเพียงพิพิธภัณฑ์หรือหอสมุดธรรมดา แต่เป็น "ขุมทรัพย์" ที่รวบรวมเรื่องราวของชาวจีนโพ้นทะเลจากทั่วโลก หากคุณเคยสงสัยว่า "ความเป็นจีน" เปลี่ยนแปลงอย่างไรเมื่อออกนอกแผ่นดินใหญ่ ที่นี่อาจให้คำตอบ

จากอาคารมหาวิทยาลัย สู่ศูนย์รวมเรื่องราวชาวจีนโพ้นทะเล

ย้อนกลับไปเมื่อ ค.ศ. 1955 อาคารที่สง่างามหลังนี้เคยเป็นอาคารบริหารของมหาวิทยาลัยหนานหยาง ซึ่งเป็นมหาวิทยาลัยที่ใช้ภาษาจีนเป็นสื่อกลางในการเรียนการสอนแห่งแรกและแห่งเดียวที่อยู่นอกประเทศจีน ก่อตั้งขึ้นจากน้ำใจของชุมชนชาวจีนในภูมิภาคนี้

เอกสารที่เห็นในภาพคือ “Qiaopi” (เชียวผี่ / 侨批) หรือ จดหมายโอนเงินของชาวจีนโพ้นทะเล ซึ่งถือเป็นหลักฐานสำคัญทางประวัติศาสตร์ที่บอกเล่าเรื่องราวชีวิต ความผูกพัน และความเสียสละของชาวจีนที่อพยพไปตั้งรกรากในต่างแดน ศูนย์มรดกจีนจึงทำหน้าที่เสมือน "ผู้พิทักษ์ความทรงจำ" รวบรวมเอกสารหายากเหล่านี้ไว้เป็นแหล่งข้อมูลสำหรับการวิจัย และถ่ายทอดให้คนรุ่นใหม่ที่เชื่อมโยงกับประวัติศาสตร์โลกในมุมที่เราอาจมองข้าม (ภาพจาก Loy, V. (2024). Qiaopi remittance letters, Chinese More Or Less exhibition, Chinese Heritage Centre [Photograph]. Retrieved from https://vincentloy.wordpress.com/wp-content/uploads/2024/11/468185075_18112685785425545_8308954096201315436_n.jpg)

หลายสิบปีผ่านไป ใน ค.ศ. 1995 อาคารเดิมได้รับการแปลงโฉมเป็นศูนย์มรดกจีน หรือ Chinese Heritage Centre  ตามแนวคิดของอดีตรัฐมนตรีจอร์จ โหย่ว (George Yeo) เขาคือผู้จุดประกายแนวคิดสำคัญในการเปลี่ยนอาคารบริหารเก่าของมหาวิทยาลัยหนานหยางให้กลายเป็นศูนย์รวมองค์ความรู้ว่าด้วยชาวจีนโพ้นทะเล โดยเมื่อ ค.ศ. 1992 เขาได้เสนอให้สถานที่แห่งนี้ไม่เพียงแต่เป็นอนุสรณ์ที่รำลึกถึงประวัติศาสตร์ แต่ยังเป็นแหล่งเรียนรู้และทำความเข้าใจอัตลักษณ์ "ความเป็นจีน" ในบริบทของโลกยุคใหม่ แนวคิดของเขาได้รับการตอบรับและสานต่อ จนนำไปสู่การก่อตั้ง Chinese Heritage Centre อย่างเป็นทางการ

ในบริบทของสิงคโปร์ เมืองเล็ก ๆ ที่มีความหลากหลายทางชาติพันธุ์และวัฒนธรรม ศูนย์มรดกจีนจึงไม่ได้เป็นเพียงศูนย์วัฒนธรรมจีนแบบดั้งเดิม แต่เป็น "หน้าต่าง" ที่สะท้อนบทบาทของชาวจีนในสังคมพหุวัฒนธรรม และตั้งคำถามใหม่ ๆ ว่า "ความเป็นจีน" หมายถึงอะไรในโลกที่ไร้พรมแดนเช่นทุกวันนี้

นิทรรศการที่ชวนให้ตั้งคำถามกับตัวเอง

แม้พื้นที่ของศูนย์มรดกจีนจะไม่ใหญ่โตเหมือนพิพิธภัณฑ์ระดับชาติ แต่กลับเต็มไปด้วยเนื้อหาที่เข้มข้นและชวนคิด

นิทรรศการเรื่อง “จีนไม่มากก็น้อย” (Chinese More Or Less) คือหัวใจสำคัญของที่นี่ ด้วยแนวคิดที่เรียบง่ายแต่ลึกซึ้ง ในการสำรวจอัตลักษณ์ความเป็นจีนของชาวจีนโพ้นทะเล คุณจะได้พบกับภาพถ่ายบุคคลชาวจีนจากหลากยุคหลากสมัยในโซน "Self" ที่อาจทำให้คุณตั้งคำถามว่า หน้าตาแบบไหนที่เรียกว่า "จีน"?

บรรยากาศโซนที่สอง "Other Chinese" ในนิทรรศการ Chinese More Or Less ถ่ายทอดวัฒนธรรมและความทรงจำที่ชาวจีนโพ้นทะเลนำติดตัวออกจากแผ่นดินใหญ่ (ภาพจาก Boonyakiet, C. (2017). Other Chinese zone, Chinese More Or Less exhibition, Chinese Heritage Centre [Photograph]. Personal collection.)

ถัดมาในโซน "Other Chinese" คือโลกของความทรงจำและวัฒนธรรมที่พกพาออกจากจีนแผ่นดินใหญ่ ดังปรากฏในสถาปัตยกรรมและประเพณีปฏิบัติที่สืบทอดดังเช่นประเพณีหลังความตาย ที่ลูกหลานคนเชื้อสายจีนให้ความเคารพนับถือต่อบรรพชน และเมื่อเดินเข้าสู่โซนสุดท้าย "Other Than Chinese" คุณจะได้เห็นว่าความเป็นจีนในดินแดนอื่น ๆ เช่น เปอรานากันในมาเลเซีย หรือจีนลูกครึ่งในฟิลิปปินส์ ที่หลอมรวมกับวัฒนธรรมท้องถิ่นและตะวันตก จนกลายเป็นอัตลักษณ์แบบใหม่ที่ซับซ้อนและน่าสนใจ

อีกนิทรรศการหนึ่งที่น่าสนใจคือ Nantah Pictorial Exhibition ที่ถ่ายทอดจิตวิญญาณของมหาวิทยาลัยหนานหยาง ผ่านภาพถ่ายและของที่ระลึกมากกว่า 130 ชิ้น เรื่องราวของการก่อตั้งมหาวิทยาลัยจากแรงศรัทธาของชาวจีนในภูมิภาคนี้ คือบทพิสูจน์ของพลังวัฒนธรรมและการศึกษา ที่ยังคงสร้างแรงบันดาลใจมาจนถึงทุกวันนี้

มากกว่าพิพิธภัณฑ์ คือศูนย์กลางองค์ความรู้ระดับนานาชาติ

สิ่งที่ทำให้ศูนย์มรดกจีนแตกต่างจากศูนย์วัฒนธรรมจีนทั่วไป คือบทบาทในฐานะ ศูนย์วิจัยและแหล่งข้อมูล ที่เชื่อมโยงนักวิชาการและผู้สนใจจากทั่วโลก

หนึ่งในสมบัติล้ำค่าคือ ห้องสมุดหวัง กงอู๋ (Wang Gungwu) ซึ่งรวบรวมหนังสือและงานวิจัยเกี่ยวกับชาวจีนโพ้นทะเลกว่า 56,000 รายการ รวมถึงคอลเลกชันพิเศษของหนังสือเรียนจีนในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ยุคศตวรรษที่ 20 ที่เปิดให้เข้าถึงออนไลน์ได้อย่างสะดวก นอกจากนี้ ศูนย์มรดกจีนผลิตวารสารวิชาการระดับนานาชาติอย่าง Journal of Chinese Overseas (JCO) ที่ตีพิมพ์บทความเกี่ยวกับชาวจีนโพ้นทะเลในมิติต่าง ๆ ตั้งแต่สังคม การเมือง จนถึงวัฒนธรรม และยังมีผลงานเด่น เช่น The Encyclopedia of the Chinese Overseas และ Southeast Asian Personalities of Chinese Descent ที่บันทึกชีวประวัติบุคคลสำคัญเชื้อสายจีนในภูมิภาค

โซน "Other Than Chinese" ในนิทรรศการ Chinese More Or Less สะท้อนอัตลักษณ์ลูกผสมของชาวจีนโพ้นทะเลในฟิลิปปินส์ ยุคอาณานิคมสเปน (ภาพจาก Loy, V. (2024). Other Than Chinese zone, Chinese More Or Less exhibition, Chinese Heritage Centre [Photograph]. Retrieved from https://vincentloy.wordpress.com/wp-content/uploads/2024/11/468454243_18112685731425545_7156733404942303477_n.jpg)

เมื่อเทียบกับศูนย์วัฒนธรรมจีนอื่น ๆ ในภูมิภาค ศูนย์มรดกจีนมีจุดยืนที่ชัดเจนว่าไม่ได้เน้น "การส่งออกวัฒนธรรมจีน" แบบรัฐสนับสนุน แต่เน้นการศึกษาวิเคราะห์ความหลากหลายของชาวจีนที่กระจายอยู่ทั่วโลก โดยเฉพาะบทบาทในสังคมพหุวัฒนธรรมอย่างสิงคโปร์ ซึ่งสะท้อนมุมมองที่เปิดกว้างและทันสมัย

มอง "ความเป็นจีน" ผ่านกระจกหลากหลายบาน

การมาเยือนศูนย์มรดกจีนจึงไม่ใช่เพียงการเดินชมพิพิธภัณฑ์หรืออ่านหนังสือในห้องสมุด แต่คือการเดินทางสำรวจคำถามสำคัญในโลกยุคโลกาภิวัตน์ — อัตลักษณ์คืออะไร? และ เราจะอยู่ร่วมกับความหลากหลายได้อย่างไร?

ในสังคมไทยที่มีชาวไทยเชื้อสายจีนจำนวนไม่น้อย การได้เรียนรู้จากศูนย์กลางองค์ความรู้แห่งนี้ อาจช่วยให้เรามองเห็นภาพใหญ่ของ "ความเป็นจีน" ที่ไม่ได้หยุดอยู่แค่ประเพณีหรือภาษา แต่คือเรื่องราวของการปรับตัว การหลอมรวม และการสร้างสรรค์อัตลักษณ์ใหม่ ๆ อยู่ตลอดเวลา

หากคุณมีโอกาสไปเยือนสิงคโปร์ครั้งหน้า ลองแวะไปที่ศูนย์มรดกจีน เดินชมสถาปัตยกรรมยุคทศวรรษ 1950 สูดอากาศบริสุทธิ์ริมทะเลสาบหนานต้า และลองตั้งคำถามกับคำว่า "รากเหง้า" ในมิติที่คุณอาจไม่เคยสัมผัสมาก่อน

References

Chinese Heritage Centre. (n.d.). Chinese More Or Less Exhibition. Nanyang Technological University. Retrieved April 23, 2025, from https://www.ntu.edu.sg/chc/CHC-Museum/chinese-more-or-less

Chinese Heritage Centre. (n.d.). Nantah Pictorial Exhibition. Nanyang Technological University. Retrieved April 23, 2025, from https://www.ntu.edu.sg/chc/CHC-Museum/nantah-pictorial-exhibition

Chinese Heritage Centre. (n.d.). Wang Gungwu Library. Nanyang Technological University. Retrieved April 23, 2025, from https://www.ntu.edu.sg/chc/wang-gungwu-library

Chinese Heritage Centre. (n.d.). Journal of Chinese Overseas. Nanyang Technological University. Retrieved April 23, 2025, from https://www.ntu.edu.sg/chc/publications/journal-of-chinese-overseas

Suryadinata, L. (Ed.). (2012). Southeast Asian personalities of Chinese descent: A biographical dictionary (Vols. 1–2). ISEAS Publishing. https://doi.org/10.1355/9789814345224-006

Pan, L. (Ed.). (1998). The encyclopedia of the Chinese overseas. Harvard University Press.

ภาพปก อาคารศูนย์มรดกจีน (Chinese Heritage Centre) ที่ผสานสถาปัตยกรรมจีนดั้งเดิมกับบรรยากาศร่มรื่นภายในมหาวิทยาลัยเทคโนโลยีหนานยาง ประเทศสิงคโปร์  (ภาพจาก Mark爱生活. (2014). Chinese Heritage Centre, Nanyang Technological University [Photograph]. Flickr. https://www.flickr.com/photos/mark-meng/15864877106)