รู้หรือไม่...ว่าที่มิวเซียมสยามเคยเป็น  Lab. ทางวิทยาศาสตร์แห่งแรกของประเทศไทย เป็นจุดเริ่มต้นของงานด้านวิทยาศาสตร์ที่พัฒนาออกไปหลากหลายสาขา แม้กระทั่งการพิสูจน์หลักฐานทางคดีความ!

               จุดเริ่มของงานวิทยาศาสตร์ เกิดจากการตั้งหน่วยวิเคราะห์แร่ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นหน่วยงานเล็กๆ ในสังกัดกรมราชโลหกิจและภูมิวิทยา ต่อมาจึงตั้งเป็นกองแยกธาตุ สังกัดกรมกษาปณ์สิทธิการ โดยได้รวบรวมงานวิเคราะห์ทางวิทยาศาสตร์ทั้งหมดมาไว้ที่นี่ ต่อมาในปีพ.ศ. 2460 กองแยกธาตุได้โอนไปขึ้นกับกรมพาณิชย์ และสถิติพยากรณ์ ได้รวมเอางานวิทยาศาสตร์ที่ทำอยู่ในที่ต่างๆ มาอยู่ด้วยกัน จัดตั้งเป็น "ศาลาแยกธาตุ"

               ภารกิจของศาลาแยกธาตุ หรือห้องแล็บแห่งนี้ มีหน้าที่แยกโลหะ ตรวจตราวัตถุที่จะนำมาค้าขาย ทดลองเนื้อเงิน เนื้อทอง ทองแดง ดีบุก ถ่านหิน แยกธาตุน้ำมันหยอดเครื่องจักร เชื้อเพลิง เหล็กกล้า ทองเหลือง แยกยาและสุรา แยกดินปั้นถ้วยชาม นอกจากสนับสนุนงานกิจการพาณิชย์แล้ว ยังมีงานด้านนิติเคมี ทำหน้าที่วิเคราะห์ ทดสอบทางพิษวิทยา อาชญากรรมเกี่ยวข้องกับยาพิษ การวางยา คราบเลือด รวมถึงตรวจสอบอวัยวะภายในมนุษย์ เป็นการช่วยงานตำรวจ พิสูจน์สาเหตุการเสียชีวิต  งานแยกธาตุจึงเข้ามาเกี่ยวข้องกับคดีความต่างๆ โดยปริยาย ต่อมาศาลาแยกธาตุ ได้เปลี่ยนชื่อเป็น กรมวิทยาศาสตร์ โดยมี ดร.ตั้ว ลพานุกรม เป็นอธิบดีกรมวิทยาศาสตร์คนแรก

              ศาลาแยกธาตุ เป็นอาคารชั้นเดียวทำด้วยอิฐและคอนกรีตเสริมเหล็ก พื้นที่สำหรับห้องปฏิบัติการมีขนาด 252 ตารางเมตร กำหนดให้มีหน้าต่างอยู่ด้านทิศเหนือเพื่อไม่ให้แสงอาทิตย์ส่องเข้ามาในห้องโดยตรง มีห้องเครื่องชั่ง 1 ห้อง ห้องสำนักงาน 3 ห้อง และห้องอื่นๆ สำหรับห้องปฏิบัติการมีทั้งหมด 3 ห้อง นับว่าเป็นอาคารสมัยใหม่ในสมัยรัชกาลที่ 6 ที่ออกแบบมาเพื่อเป็นแล็บวิทยาศาสตร์โดยตรง

              อาคารศาลาแยกธาตุนั้น สร้างอยู่ในพื้นที่ของวังท้ายวัดพระเชตุพน หรือพื้นที่ลานด้านหลังตึกมิวเซียมสยาม แม้ว่าปัจจุบันศาลาแยกธาตุจะไม่หลงเหลืออาคารให้คนรุ่นหลังได้เห็น แต่ยังคงมีภาพถ่ายจำนวนหนึ่งและบันทึกภารกิจหน้าที่ของแล็บแห่งนี้ให้ได้สืบค้นกันอยู่บ้าง

 

ภาพที่ 1 แผนที่กรุงเทพ พ.ศ.2484 แสดงให้เห็นอาคารกระทรงพาณิชย์ หันหน้าไปทางถนนสนามไชย

และอาคารศาลาแยกธาตุ หันหน้าไปทางถนนมหาราช ซึ่งทั้งสองอาคารนั้นสร้างใน

พื้นที่ของวังท้ายวัดพระเชตุพน หรือมิวเซียมสยามในปัจจุบัน

 

ภาพที่ 2 อาคารศาลาแยกธาตุ ห้องปฏิบัติการทางวิทยาศาสตร์

ด้านหลังจะเห็นบางส่วนของกระทรวงพาณิชย์

 

ภาพที่ 3 ภาพถ่ายหมู่ข้าราชการกองแยกธาตุ ถ่ายที่หน้าศาลาแยกธาตุ

 

               หมายเลข 1 ดร.ตั้ว  ลพานุกรม รับราชการในกองแยกธาตุ งานที่รับผิดชอบ ได้แก่ การแยกธาตุ วิเคราะห์วัตถุต่างๆ สกัดวิตามินบีจากรำข้าวแก้โรคเหน็บชา ผลิตยาบางชนิด เช่น น้ำมันกระเบาสำหรับใช้รักษาโรคเรื้อน จำหน่ายให้แก่โรงพยาบาลและประชาชน สำหรับงานที่มีความสนใจเป็นพิเศษ คือ งานด้านนิติเคมี การวิเคราะห์สาร ยาพิษ คราบโลหิต และอาวุธปืน ต่อมาดำรงตำแหน่งอธิบดีกรมวิทยาศาสตร์คนแรก ได้พัฒนางานกรมวิทยาศาสตร์ โดยตั้งกองอุตสาหกรรมเคมี (ประกอบด้วย แผนกฟิสิกส์ แผนกเครื่องปั้นดินเผา แผนกเส้นใย แผนกอาหาร แผนกสุราเมรัย แผนกแร่และหิน) กองเกษตรศาสตร์ กองเภสัชกรรม

               หมายเลข 2 ดร. ประจวบ บุนนาค รับราชการประจำกองแยกธาตุ เป็นนักเคมีที่เชี่ยวชาญด้านพิษวิทยา ผู้ร่วมคิดโครงการสำคัญกับดร.ตั้ว ลพานุกรม ในการส่งเสริมปลูกสกัดน้ำมันถั่วเหลือง โดยใช้วิทยาศาสตร์พัฒนาโภชนาการ ด้วยการส่งเสริมให้ประชาชนบริโภคถั่วเหลืองเพื่อเพิ่มโปรตีนให้กับร่างกาย เพื่อเสริมสร้างสุขภาพของพลเมืองไทยให้มีสุขภาพแข็งแรง ต่อมา ดร.ประจวบ บุนนาค ได้ดำรงตำแหน่งอธิบดีกรมวิทยาศาสตร์